Het bezoek van de oude dame

Het verpauperde stadje staat een bijzonder evenement te wachten. 45 jaar geleden vertrok Claire Zachanassian er als arm meisje, nu keert ze als de rijkste vrouw ter wereld voor een kort bezoek terug. De inwoners hopen dat met haar komst het half failliete stadje een opleving zal doormaken. Op het vervallen station zijn de voorbereidingen nog in volle gang als de sneltrein per noodrem tot stilstand komt. Twee uur eerder dan verwacht betreedt Claire Zachanassian haar geboortegrond, oud, afgetakeld en in het zwart gekleed als ‘een Griekse schrikgodin’. In noodtempo wordt haar alsnog een ontvangst bereid en in een feestelijke optocht trekt de miljardaire, compleet met koffers en een doodskist, de stad in. Na een toespraak door de burgemeester belooft zij het stadje één miljard in ruil voor het herstel van het onrecht dat haar vroeger hier is aangedaan. Zij wenst de dood van Alfred Jil, haar jeugdliefde. Meer dan 45 jaar geleden verwekte hij bij haar een kind, liet haar door middel van valse getuigenissen aan haar lot over, waarna zij in de prostitutie belandde. De bevolking wijst met een onthutst gebaar “Wij zijn geen heidenen” het voorstel van de hand. Maar Claire neemt haar intrek in het hotel en wacht. Al snel echter wordt de kruidenierswinkel van Jil platgelopen door stadsgenoten die hun aankopen allemaal laten opschrijven. De ongeruster wordende Jil vraagt zich af of zijn klanten hem ooit terugbetalen. Nadat hij tevergeefs naar bescherming heeft gezocht en niet alleen bij de politie, maar ook bij de burgemeester en dominee onbetaalde aankopen bespeurt, concludeert hij: “De stad maakt schulden. Met de schulden stijgt de welvaart. Met de welvaart de noodzaak mij te doden.” Nadat een vluchtpoging per trein is mislukt, loopt de spanning snel verder op. De burgemeester probeert Jil over te halen tot zelfmoord, maar deze weigert. In plaats daarvan belooft hij zich te zullen schikken naar de wil van het volk. Dat spreekt zich in een volksstemming unaniem uit voor de 1 miljard, “niet omwille van het geld, maar omwille van de gerechtigheid.” Het doodsvonnis wordt hierna onmiddellijk voltrokken. Nadat de genadeloze Claire het lijk van Jil heeft aanschouwd en de cheque aan de burgemeester van het feestende Güllen heeft overhandigd, vertrekt zij met haar personeel naar Capri.Thema:’Het bezoek van de oude dame’ is misschien nog het best te omschrijven als een ,wraakkomedie’. Op groteske wijze voert Dürrenmatt zijn parabel ten tonele, waarin ‘het slachtoffer van toen’ de ‘beul van nu’ is geworden en de misdaad uit het verleden alsnog bestraft. De schuldige ziet zijn fout in en is bereid te boeten. Tegelijkertijd echter kritiseert Dürrenmatt met dit stuk de omkoopbaarheid van de zwakke mens, die zwicht voor de bekoring van het geld (in dit stuk symbolisch als dragers van gloednieuwe, gele schoenen). Het ideaal ‘Liever arm, dan met bloed bevlekt’ draait van lieverlee in zijn tegendeel: ‘Liever met bloed bevlekt dan arm’. Güllen staat voor de gemeenschap met een dubbele moraal, voor een monsterlijke, disharmonische wereld: “een raadsel vol onheil dat je je moet laten welgevallen, maar waarvoor we niet mogen capituleren”, aldus Dürrenmatt.Structuur:Een hecht opgebouwd stuk met Claire Zachanassian als onheilsgodin en motor van het handelingsverloop. Aan het eind van bedrijf 1 wordt haar werkelijke missie pas duidelijk, als zij om de dood van Jil verzoekt. In II loopt de spanning snel op en het bedrijf eindigt met het benadrukken van het onafwendbare van het lot: de trein waarmee Jil had kunnen vluchten, vertrekt zonder hem. Het laatste bedrijf stevent regelrecht op de catastrofe af. de moord op Jil. De groteske komedie eindigt onder meer met de aanwijzing: “De eens zo grauwe wereld is in iets technisch, iets glinsterende, iets kraakhelder, in rijkdom veranderd; mondt uit in een happy end.”Dit stuk kent regelmatig wisselingen van plaats: van station naar hotel, bos, schuur of balkon. Alles valt met uiterst simpele middelen aan te geven.Personages:Claire Zachanassian, multimiljardaire.Moby, echtgenoot nr. 7, tabaksplanter.Hoby, echtgenoot nr. 8, filmacteur.Zoby, echtgenoot nr. 9, nobelprijswinnaar.Roby, kauwgom etend personeel van Claire, ex-gangster.Toby, idem.Koby, valse getuige, blind en gecastreerd.Loby, idem.Boby, butler en ex-rechtbankpresident.Alfred Jil, kruidenier en jeugdliefde van Claire.Mathilde, zijn vrouw.Ottilie, zijn dochter.Karl, zijn zoon.Burgemeester.Dominee.Rector.Dokter.Brigadier van de politie.Burgers uit Güllen.Spoorwegpersoneel.Journalisten.Achtergrondinformatie:De Zwitserse auteur Friedrich Dürrenmatt (1921-1990), kort voor zijn landgenoot Max Frisch (1911-1991) overleden, heeft een groot aantal tragikomische stukken geschreven. In ‘Het bezoek van de oude dame’ (1956) brengt hij -net zoals bijvoorbeeld in ‘De fysici’ of ‘De meteoor’- de visie in praktijk dat voor de meest tragische gebeurtenissen in onze tijd de (groteske) komedie de geschiktste vorm is. De tragedie immers gaat ervan uit dat de mens in bepaalde mate schuldig is aan en verantwoordelijk voor de tragiek die hem overkomt, stelt Dürrenmatt in een van zijn essaybundels. Maar in onze huidige, Westerse maatschappij, “dit gekkenhuis van het blanke ras”, valt geen concrete schuldige of verantwoordelijke meer aan te wijzen. “Toch is het tragische nog steeds mogelijk, ook al is de pure tragedie onmogelijk geworden. We kunnen het tragische uit het komische laten voortkomen, als een verschrikkelijk moment, een zich openende afgrond. (… ) Nu ligt de conclusie voor de hand dat de komedie de uitdrukking van wanhoop is, maar deze conclusie is niet dwingend. Zeker, degene die het zinloze en hopeloze van deze wereld aanschouwt, kan wanhopig worden. Maar deze wanhoop is geen gevolg van deze wereld, maar een antwoord dat hijzelf op deze wereld geeft. Een ander antwoord zou zijn: het niet wanhopen, het besluit om stand te houden in een wereld waarin wij vaak als een Gulliver onder de reuzen leven. Ook die neemt afstand, ook die doet een stap terug, schat zijn tegenstander in, maakt zich klaar om met hem te vechten of hem te ontwijken. Het is nog steeds mogelijk de moedige mens te laten zien” (‘Theater; Schriften und Reden’. Zürich, 1966).De komedie als het meest geschikte middel om de tragiek van de 20e eeuw voor het voetlicht te brengen. De lach schept afstand en dat stelt de mens in staat helder over het getoonde te oordelen en misschien tot dieper inzicht te komen (vgl. ook Dürrenmatts grote inspirator Bertolt Brecht). Anderzijds heeft Dürrenmatt zijn pessimisme en machteloze gevoel tegenover de chaos en de toenemende technocratisering in onze tijd, nooit weggemoffeld.